Naijeriya

a̱byin di̱ fam-a̱byin Jenshyung Afrika

Ri̱pobi̱lik Mundundung Naijeriya
Orílẹ̀-èdè Olómìniira Àpapọ̀ Nàìjíríà (A̱ghwangkpang)
Jamhuriyar Taraiyar ta Najeriya (Kpat)
Ọ̀hàńjíkọ̀ Ọ̀hànézè Naìjíríyà (A̱kum-a̱cyi)
Federal Republic of Nigeria (Shong)

A̱keangtung A̱buja
Shi kyai 923,769 km²
Shi á̱niet 211,400,708 ab. (2021)

A̱bwom a̱byin: "Arise, O Compatriots" ("Á̱na̱nyiuk, Nyi Ta̱ngam")

A̱byin Naijeriya (Shong: Nigeria), á̱ lyen ma̱ng a̱lyoot a̱gwomna̱ti nka nang Ri̱pobi̱lik Mundundung Naijeriya (Shong: Federal Republic of Nigeria, A̱ghwangkpang: Orílẹ̀-èdè Olómìniira Àpapọ̀ Nàìjíríà, Kpat: Jamhuriyar Taraiyar ta Najeriya; A̱kum-a̱cyi: Ọ̀hàńjíkọ̀ Ọ̀hànézè Naìjíríyà), yet a̱byin ka̱ shyia̱ ma̱sa̱t kya di̱ fam Jenshyung Afrika ka̱ byia̱ a̱gi̱gak ma̱ng bibyin Ni̱njer di̱ fam a̱za hu, Caad di̱ fam a̱za-a̱tyin hu, Kemerun di̱ fam a̱tyin hu, ma̱ng Bini di̱ fam jenshyung hu. Khwong kyai a̱sa̱khwot a̱tak hu myiai da̱ A̱ngam A̱sa̱khwot Gini di̱ Kyai A̱sa̱khwot Ati̱lantik hu. A̱ yet ri̱pobi̱lik mundundung wa nang á̱ ka̱u di̱ sí̱tet 36 a̱wot A̱gba̱ndang A̱keang Mundundung nggu wu, a̱vwuo ka nang a̱keangtung ka nshyia̱ a̱ni wa yet A̱buja. Legwot ja si̱ yet a̱gba̱ndang a̱keang ka̱ swak ma̱ng shi á̱niet ma̱ a̱byin ka ma̱ng vam-a̱byin Afi̱rika hu meang, a̱wot ji̱ si̱ ka ngyet a̱nyiung da̰ a̱ca̱cet a̱ka̱keang swanta na.

A̱byin Naijeriya ku yet mali a̱tsatsak bibyin a̱ka̱k kya a̱zanson tyok á̱nietcen ka ma̱ng ntyok na̱ neet Mileniyom feang hu A̱zaghyi Kristi a̱ni, a̱wot Tat-a̱ghyi Nok hu hwa si̱ yet a̱byin a̱son ka̱ ku byia̱ muná̱pyia̱ da̱ a̱beam sa̱ncuri 15 gbangbang A̱zaghyi Kristi. A̱byin mam a̱fwun ka ku ntsa ma̱ng Tyok á̱nietcen Bi̱ri̱ti̱n hu hwa ma̱ a̱cak sa̱ncuri 19 wu, ka̱ si̱ shyia̱ gak a̱fwun nka hu di̱ jen fwuop A̱byincok A̱tak Naijeriya ma̱ng A̱byincok A̱za Naijeriya ma̱ a̱lyia̱ 1914 mbwak A̱tyoli Frederick Lugard. A̱bi̱ri̱ti̱n ba si̱ kpaat nvak tyok ma̱ng nyian shi̱ri̱ya di̱n vak ta̱gurup tyok mbwak á̱ka̱k ntyok. A̱gwomna̱ti a̱byin Naijeriya si̱ shyia̱ sa̱t tyok a̱pyia̱, a̱byin ka si̱si̱ nta̱bat yet a̱byin mundundung ma̱ a̱tuk mam 1 Zwat Swak 1960. Ka̱ si̱ li zwang byina̱byin kyiak neet 1967 ba̱ng si̱ nat 1970, a̱wot si̱ ji ji̱ khwi a̱ni ja yet shai shi̱shai a̱gwomna̱ti a̱sai a̱toot nang á̱ ku khai di̱n vak di̱mokrasi a̱ni ma̱ng ntyok yebaat-a̱la a̱khwot á̱kwop, ba̱ng si̱ tat shyiat a̱di̱ndi̱ng di̱mokrasi mi̱ 1999; khai a̱kwak a̱son a̱byin 2015 huhwa yet jen a̱son ji nang a̱swan a̱kwak a̱son a̱byin na fwan di̱ ya khai a̱ka̱feang a̱ni.[1]

Naijeriya yet a̱byin nnwap ma̱ a̱di̱di̱t kya nang nnwap 250 na̱ lyiat di̱ lilyem ku vwuon vi̱vwuon tat 500, a̱mgba̱m nna ma̱ng taada ma̱ a̱di̱di̱t a̱di̱t mun nshyia̱ a̱ni.[2][3][4] Nnwap a̱tat na̱ lan byia̱ shi á̱niet ni̱nia yet sot nwap A̱kpat ji̱ kyiai ma̱ng A̱fa̱taa a̱ni di̱ fam a̱za hu, A̱yoruba di̱ fam jenshyung hu, ma̱ng A̱kum-a̱cyi di̱ fam a̱tyin hu, a̱mgba̱m nna mun a̱ swak %60 a̱mgba̱m á̱niet a̱byin Naijeriya ba.[5] A̱lyem a̱gwomna̱ti nka, kikya yet Shong, nang á̱ ku nkhai mat mban muná̱pyia̱ lilyem a̱byin hu a̱mgba̱m.[6] A̱byin Naijeriya ku ka̱u kpa̱mkpaan ma̱ng nkap nfeang tsi̱tsak A̱musulumi (Á̱niet kpa a̱pyia̱) ba̱ shyia̱ ma̱ a̱di̱di̱t di̱ fam a̱za hu, ma̱ng Krista (Á̱nietkhwi Kristi) ba̱ la̱u shyia̱ di̱ fam a̱tak hu. A̱byin ka si̱ yet a̱fwuon mi̱ bibyin A̱musulumi swanta hu ma̱ng a̱taa mi̱ bibyin Krista,[7] a̱wot á̱kum á̱niet ka si̱ yet nka ka̱ khwi Khwí a̱ka̱ka̱rak, nang á̱si̱ ba̱ yet a̱ka̱ka̱rak á̱si̱ nnwap Igbo ma̱ng A̱yoruba a̱ni.[8] Cam Tyok Naijeriya hu shim ma̱ng sa̱t khwi.[9]

A̱byin Naijeriya kya yet a̱byin ka̱ swak mi̱ shi á̱niet mami Afi̱rika, ka̱ si̱ yet a̱byin a̱natat ka̱ swak mi̱ shi á̱niet swanta hu, ma̱ng tyan á̱niet miliyon  206 ca̱caat ma̱ a̱ka̱wa̱tyia̱ a̱lyia̱ 2019.[10][11][12] Kikya yet a̱byin a̱tat ka̱ swak ma̱ng á̱niet á̱fi̱ng swanta hu, lilyim Ndiya ma̱ng Caina, kpa̱mkpaan ma̱ng á̱kum á̱niet ka shyia̱ a̱tafa ndyia̱ swak ma̱ng a̱ni̱nai.[13][14] A̱za̱za̱rak nzwa Naijeriya wu wa yet si̱ nggu a̱ lan swak ma̱ng shi a̱ni mi̱ Afi̱rika a̱wot a̱ si̱ yet a̱si̱ 24 a̱ lan swak ma̱ng shi a̱ni ma̱mi̱ swanta hu, ka̱ ka mbyia̱ kpa̱mkpaan ma̱ng biliyon $450   a̱wot triliyon trio$1  di̱n vak nominal GDP ma̱ng tyei ca̱caat cet kwai nkyang, ma̱ ca̱caat a̱cat.[15][16][17] Á̱ ni̱ ngyei a̱byin Naijeriya "A̱ngi̱ri̱m Afi̱rika", mat a̱gba̱ndang shi á̱nietbishyi nka wu ma̱ng tung nzwa,[18] a̱wot á̱ si̱ ma nkyiak nka nang kaswuo ji̱ laai shi a̱ni gba̱mgbam mbwak A̱lisaaikurum Swanta ka;[19] á̱ ka ndyen nkaa ka̱ yet cet fam a̱byin a̱ni mi̱ kyai a̱byin Afi̱rika hu,[20][21][22] cet a̱tyia̱ka̱u mi̱ nkyang bibyin swanta,[23][24][25][26] a̱wot á̱ si̱ ka ndyen nkaa nang cet swanta ku laai shi a̱ni meang.[27][28][29] Da̱ a̱kwonu a̱kya, Ga̱fang Yaa̱son Á̱nietbishyi nka ji shyia̱ kpa̱mkpaan 158 ma̱ ta̱cya̱ ka, a̱ghwon a̱byin ka si̱ shyia̱ a̱tutu a̱za̱za̱rak nzwa kurum-nwuai a̱tak-a̱ka̱wa̱tyia̱, ma̱ng a̱gba̱ndang kurum-nwuai a̱byin kuzang a̱tyubishyi tsi̱tsak $1,026 ma̱ng $3,986.[30]

A̱byin Naijeriya yet a̱nyiung mami a̱yaamemba ba̱ ku kpaat Muna̱pyia̱ Bibyin Afrika hu a̱ni, ka̱ si̱si̱ ngyet memba susot bibyin swanta jhyáng nang Muná̱pyia̱ Bibyin Swanta hu, Commonwealth of Nations hu, ECOWAS hu, ma̱ng OPEC ji. A̱byin Naijeriya ma ngyet memba sot bibyin MINT ji ji̱ nwai byia̱ a̱wat a̱ni, zang ja á̱ ndi nang ntung nzwa ba̱ laai shi ba̱ na ngyet á̱cobai swanta ba a̱ni zang ja ma̱ a̱di̱di̱t nnwuan nang ntung nzwa swanta ba̱ laai shi cobai ba a̱ni, a mbeang ntung nzwá "Swak Ma̱ng A̱nyiung Cobai" ba nang á̱ ku tyan ba̱ na nshyia̱ a̱ca̱cet lan swak ma̱ ta̱cya̱ ka.

Khwi jhyuk

Mami Naijeriya, Á̱kpaa̱pyia̱ ba ma̱ng Krista ba nyia̱ kpa̱mkpaan di̱ shyia̱ ca̱caat ma̱ng shi. Krista ba ma a̱di̱di̱t shyia̱ di̱ fam a̱tak hu hwa, a̱wot a̱di̱di̱t Á̱kpaa̱pyia̱ wu si̱ di̱ fam a̱za hu hwa. Mi̱ di̱ nyia̱ fi̱p ma̱ng nwuak a̱cucuk ghyáng, da̱ziya nang zwang á̱niet a̱byin Naijeriya ji ku nyia̱ mat nwai nyap fwuo ma̱ng a̱dini á̱ghyang wa ma̱nyin. Zwang ji ji̱ ku nyia̱ kyiak neet ma̱ a̱tuk mam 6 Zwat A̱natat 1967 – 15 Zwat Jhyiung 1970, ku yet jhya̱ kwai-nfwuo-á̱niet ja nang kyang ku khwat nji bai a̱ni hwa yet cat sa̱t a̱yaaprovin fam a̱tak-a̱tyin Naijeriya ba ba̱ yong a̱pyia̱ mba nang Ri̱pobi̱lik Byafra wu ma̱ng si̱sak nang ba̱ ku yei a̱pyia̱ mba a̱ni. Jhya̱ ji ja ku yet zang mwuat ndyen tung nzwa, nwap, taada ma̱ng khwi tsi̱tsak á̱niet vwuon a̱byin Naijeriya ba.

Ya̱fang jhyuk

  1. "Nigeria's Buhari wins historic election landslide".
  2. Ethnicity in Nigeria
  3. Nigeria
  4. |Linguistic diversity in Africa and Europe – Languages Of The World
  5. "NIGERIA – CIA WORLD FACTBOOK 2019".
  6. Mann, Charles C. (1990). "Choosing an Indigenous Official Language for Nigeria".
  7. "The countries with the 10 largest Christian populations and the 10 largest Muslim populations"
  8. "Nigeria Fact Sheet"
  9. "Nigerian Constitution"
  10. "Nigeria to Give All of Its 200 Million People Identity Numbers".
  11. "Nigeria | Population".
  12. "Nigeria Overview".
  13. The CIA World Fact Book 2014 (2013). Skyhorse Publishing, Inc. ISBN: 978-1-62636-073-0
  14. Library of Congress – Federal Research Division (July 2008). Country profile: Nigeria. P. 9.
  15. Nigeria becomes Africa's largest economy
  16. Nigerian Economy Overtakes South Africa's on Rebased GDP
  17. Si̱sak nang data 2020 IMF ji ntak.
  18. The Round Table (1959). Nigeria: The African giant. Vol. 50. No. 197. Pp. 55–63. DOI: 10.1080/00358535908452221
  19. Nigeria. World Bank.
  20. Nigeria is poised to become Africa's most powerful nation
  21. Nigeria
  22. Nigeria
  23. Andrew F. Cooper, Agata Antkiewicz and Timothy M. Shaw, 'Lessons from/for BRICSAM about South-North Relations at the Start of the 21st Century: Economic Size Trumps All Else?', International Studies Review, Vol. 9, No. 4 (Winter, 2007), pp. 675, 687.
  24. Meltem Myftyler and Myberra Yyksel, 'Turkey: A Middle Power in the New Order', in Niche Diplomacy: Middle Powers After the Cold War, edited by Andrew F. Cooper (London: Macmillan, 1997).
  25. Mace G, Belanger L (1999) The Americas in Transition: The Contours of Regionalism (p. 153)
  26. Solomon S (1997) South African Foreign Policy and Middle Power Leadership, ISS
  27. Nigeria, an Emerging African Power
  28. MINT Countries: Nigeria Now Listed Among Emerging World Economic Powers.
  29. BBC (6 January 2014). The Mint countries: Next economic giants?
  30. World Bank Country and Lending Groups – World Bank Data Help Desk

A̱ka̱fwuop nta jhyuk